Javna imovina je neophodna za razvoj kulturnog i društvenog života grada. U principu, ona bi trebalo da bude dostupna i otvorena za sve, dok se njen karakter stvara, menja ili gasi u zavisnosti od potreba stanovnika gradova. Počevši od društvenih centara, bioskopa, prostora za pripovedanje i umetničko stvaralaštvo, pretvaranje javne imovine u prostor dostupan zajednici često se uzima kao merilo kvalitetnog života u gradovima.

Međutim, javna imovina u Prištini retko je tretirana kao imovina građana. Zapravo, desilo se suprotno, jer je nakon rata javna imovina prisvojena od strane politike i biznisa, pa je nestala iz kolektivnog sećanja kao prostor koji može biti dostupan zajednici. Ovo stanje nije slučajno. Ono je pre svega posledica institucionalne politike, prema kojoj su mnogi javni prostori, u ime ekonomskog razvoja, privatizovani i korišćeni za finansijsku korist onih na vlasti.

Polazeći od procesa privatizacije bivših društvenih preduzeća, u ime “obnove i ekonomskog razvoja Kosova”, procesa koji je bio praćen sumnjama u korupciju, nepravilnosti i kršenje prava radnika, pa sve do uzurpacije zemljišta, parkova i objekata u gradu, opšta dobra su tretirana od strane političke vlasti isključivo kao prostor za novčanu korist.

Ista logika nastavlja da prati i sadašnje institucionalno upravljanje javnom imovinom. Zakoni i pravilnici koji su sačinjeni da omoguće davanje javne imovine opštine na korišćenje vidljivo favorizuju biznise, čineći korišćenje javne imovine od strane zajednice izuzetno otežanim.

Zbog nedostatka jasnog pravnog i praktičnog prepoznavanja društvene ili kulturne vrednosti koje ovi javni prostori mogu da donesu, kao i zbog toga što se ta vrednost ne koristi kao kriterijum kada se imovina daje na korišćenje, opštine monetizuju svaku imovinu kao deo institucionalne neoliberalne logike, pretvarajući ih u resurse dodeljene ponuđaču sa najvećim kapitalom radi maksimalne finansijske dobiti opštine.

Procedure davanja na korišćenje

Pravni okvir koji reguliše korišćenje javne imovine opštine sastoji se od Zakona o davanju na korišćenje i razmeni nepokretne imovine opštine, koji ima za cilj korišćenje ove imovine za održivi ekonomski razvoj, povećanje njene vrednosti i ostvarivanje opšteg interesa. Procedure se dodatno određuju Pravilnikom o utvrđivanju procedura davanja na korišćenje i razmene nepokretne imovine opštine.

U normativnom smislu, uslovi i pravne procedure podstiču finansijsku dobit, potiskujući društvenu i kulturnu vrednost javne imovine, kao i otežavajući pristup organizacijama civilnog društva (OCD), naročito u odnosu na biznise, koji su u većini slučajeva glavni korisnici.

Zakon predviđa da se nepokretna imovina opštine može dati na korišćenje fizičkim i pravnim licima registrovanim na Kosovu, u periodima koji variraju od: manje od godinu dana, od jedne do 15 godina za kratkoročno korišćenje, pa sve do 99 godina za dugoročno korišćenje. Međutim, kada je reč o nevladinim organizacijama (NVO), zakon uvodi jedno ograničenje: opštine im mogu dati imovinu samo na kratkoročne periode. Ova razlika nema pravno opravdanje, krši princip jednakog tretmana strana i ne odražava realnost Kosova, gde deo organizacija civilnog društva nastavlja da funkcioniše i posle mnogo godina od svog osnivanja, potvrđujući svoju društvenu održivost.

U praksi, javna imovina može se dati na korišćenje putem javne licitacije, izražavanja interesa ili pregovora predsednika opštine sa zainteresovanim stranama. Međutim, svaka od ovih procedura, u suštini, favorizuje biznise. Na primer, u slučaju javne licitacije, javna imovina se tretira kao ekonomski resurs, a pobednik je onaj ko ponudi najvišu cenu, bez obzira na društvenu vrednost koju ta imovina može imati za zajednicu.

Zakon ne zabranjuje direktno OCD-ima učešće na licitaciji, ali finansijski kriterijumi to gotovo onemogućavaju. Bez institucionalne podrške i značajnijih finansijskih resursa, ove organizacije ne mogu ponuditi “najvišu cenu” i u praksi bivaju isključene iz nadmetanja. Tako proces dodele korišćenja ostaje zasnovan gotovo isključivo na finansijskom kriterijumu, zanemarujući društvene i zajedničke koristi koje bi one mogle da donesu.

Druga procedura, izražavanje interesa, u teoriji nudi više mogućnosti. Opština može primati predloge od pojedinaca ili organizacija za dugoročno korišćenje javne imovine. Međutim, u praksi, ona se zasniva na istom osnovnom principu kao i javna licitacija – javna imovina se tretira prvenstveno kao sredstvo za ekonomski profit i maksimizaciju prihoda opštine. U ovom slučaju ocenjivanje se zasniva pretežno na kriterijumima kao što su vrednost investicije, broj zaposlenih ili ekonomska održivost, dok društvene, kulturne ili zajedničke vrednosti ostaju izvan razmatranja.

U tom kontekstu, organizacija koja predlaže otvaranje kulturnog centra, zajedničke biblioteke ili kulturnog prostora nema iste šanse kao biznis koji obećava da će plaćati višu zakupninu ili donositi veće prihode opštini.

Sledeća procedura koju zakon predviđa jeste direktno pregovaranje sa predsednikom opštine, koje se može koristiti samo kada za određenu javnu imovinu nije bilo interesovanja ni na javnoj licitaciji ni putem izražavanja interesa. U tim slučajevima, predsednik opštine ima diskreciono pravo da odluči o davanju imovine na korišćenje, na osnovu kriterijuma koje određuje zakon, a koji ponovo favorizuju projekte zasnovane na minimalnoj vrednosti investicije ili ulaganjima u određene sektore.

Pored ove tri procedure – javne licitacije, izražavanja interesa i pregovora – zakon predviđa i posebnu mogućnost za NVO koje deluju u oblastima obrazovanja, kulture ili socijalnih usluga i koje imaju za cilj da doprinesu tim oblastima u okviru nadležnosti opštine. Ipak, i ovde kriterijumi za odabir ostaju nejasni, jer se definišu kroz interne akte opštine, a ti akti još nisu jasno sačinjeni. Tako koncepti koji se u drugim državama poznaju kao “vrednost korišćenja” (engl. “use value”) ili “društveni povrat” (engl. “social return”) nemaju mesto u zakonskom okviru Kosova. U njihovom odsustvu, finansijska korist ostaje osnovni kriterijum za odluke o davanju javne imovine opštine na korišćenje.

Javna imovina kojom upravlja zajednica

Uprkos restriktivnom i isključujućem zakonodavstvu, kao i političkom okruženju koje je uglavnom zasnovano na neoliberalnim politikama ukorenjenim tokom godina, zajednica je uspešno pokazala kako različite inicijative mogu spasiti opštinsku imovinu od privatizacije i finansijskog preraspoređivanja. Pored toga, kroz ove inicijative, dokazano je da javna imovina može biti upravljana od strane civilnog društva, donoseći društvenu i kulturnu korist gradu.

U Prištini postoje barem dva takva primera, Termokiss i Kino Armata, koji, uprkos dokazanoj vrednosti za zajednicu, danas se suočavaju sa nesigurnom situacijom.

Prostor Termokiss je industrijski objekat koji je početkom 1980-ih izgradio Termokos, sistem centralnog grejanja Prištine, a koji nikada nije završen. Ovaj zapušteni objekat revitalizovan je 2016. godine kroz inicijativu mladih iz Prištine, uz podršku belgijske organizacije Toestand, kao deo međunarodnog programa za oživljavanje napuštenih prostora. Za početno finansiranje prostora, Toestand je prikupio 8.000 evra i doveo oko 40 volontera iz Belgije i Švajcarske u Prištinu da pomognu u prvim radovima: postavljanju poda, prozora i krova napuštene zgrade.

U septembru 2016. godine, Termokos je pristao da prostor koristi Termokiss, dok se dogovor sa opštinom nije postigao sve do maja 2017. godine, kada su NVO “Rritu” i Opština Priština, tada na čelu sa Shpendom Ahmetijem, potpisale trogodišnji ugovor o saradnji za razvoj kulturnih aktivnosti zajednice Termokiss u ovom prostoru, koji je trebalo da funkcioniše kao otvoreni centar za sve. Da bi prostor pravno zastupala pred donatorima i drugim stranama, zajednica je 2016. godine osnovala NVO “Rritu”, koja upravlja ugovornim i finansijskim odnosima Termokissa.

Ovaj ugovor je produžila Opština Priština 2021. godine, i važi do 2026. godine.

Već devet godina, Termokiss funkcioniše kao društveni centar kojim upravlja zajednica, sa kulturnim, obrazovnim i socijalnim aktivnostima, od radionica i koncerata do buvljaka i besplatne podele hrane.

“Termokiss je prostor zajednice koji ti omogućava da shvatiš da imaš slobodu izbora i kritičkog mišljenja u bilo kojoj oblasti života”, rekla je Era Qena, predstavnica zajednice Termokissa, dodajući da se odluke vezane za prostor donose konsenzusom, horizontalno i bez hijerarhije.

Gotovo deceniju nakon osnivanja, Termokiss se i dalje suočava sa nesigurnošću, kako u fizičkom smislu, uključujući planove opštine za promenu funkcije prostora i vandalizam objekta od strane pojedinaca, tako i u finansijskom smislu, uključujući nedostatak sredstava i dugoročnog programa.

Nakon lokalnih izbora 2021. godine, zajednica Termokissa suočila se sa nesigurnošću u vezi sa stavom novog gradonačelnika Prištine, Përparima Rame, prema javnim prostorima. Do sada, njihov ugovor nije bio ugrožen. Ipak, poslednjih godina, Qena je obaveštena od strane Termokosa da oni planiraju da ponovo preuzmu prostor koji je sada u vlasništvu Opštine Priština, u cilju povećanja kapaciteta za grejanje.

Ovi planovi još uvek nisu realizovani. Qena nije sigurna da li je ta ideja odbačena ili da li postoje drugi planovi za promenu funkcije prostora. Budućnost zajednice i prostora i dalje zavisi od političke volje gradonačelnika Prištine.

“Nadam se da će nam ugovor o korišćenju prostora biti produžen i nakon 2026. godine”, rekla je ona, dodajući da i nakon ovih lokalnih izbora sudbina Termokissa zavisi od volje gradonačelnika Prištine.

Sa sličnim izazovima se suočava i Fondacija Armata, kolektiv umetnika i kulturnih aktivista, koji od 2018. godine upravljaju Kino Armatom, koja je pravno u vlasništvu Ministarstva unutrašnjih poslova (MPB). Tokom ovih osam godina, Armata je postala javni kulturni centar bez profita, sa raznovrsnim programom filmova, koncerata, radionica i različitih kulturnih događaja.

Kino Armata je izgrađena 1970. godine kao javni teatar i kulturni centar, poznat pod imenom “Dom JNA (Jugoslovenske narodne armije)”. U to vreme, Armata je služila JNA, prikazivala propagandne filmove, a povremeno i zapadne filmove za vojno osoblje i širu publiku. Od 1988. godine, zbog vlasti u Srbiji, ovaj objekat je ograničio pristup javnosti, prilagođavajući se tadašnjoj vlasti, srpskim studentima i grupama interesa, dok je nakon završetka rata na Kosovu pa sve do 2017. godine bio deo zgrade u kojoj je prvobitno delovala administracija UN, a potom i Misija Evropske unije za vladavinu prava na Kosovu (EULEX).

Godine 2018, Ministarstvo za javnu upravu (MAP; danas Ministarstvo unutrašnjih poslova) ponudilo je Opštini Priština prostor Kino Armate na korišćenje. MAP je imao nadležnost za upravljanje državnim objektima, nadležnost koja je 2021. integrisana u MPB tokom druge Kurtijeve vlade.

Prema Rozafi Maliqi, izvršnoj direktorki Fondacije Armata, ugovor između ministarstva i opštine bio je jednogodišnji, sa mogućnošću produženja do deset godina. Ipak, on nije obnovljen nakon 2019. godine.

Tokom perioda dok je ugovor još bio na snazi, Opština Priština je 2018. godine potpisala drugi sporazum sa Fondacijom Armata, dajući im prostor bioskopa na desetogodišnje korišćenje.

Trenutno nije jasno da li ugovor Fondacije Armata o korišćenju javne imovine još uvek važi, s obzirom da MAP nije produžio ugovor sa opštinom. K2.0 nije dobila nikakvo pojašnjenje u vezi sa ovom nejasnoćom, niti od MPB-a, niti od opštine, iako je upućen zahtev za informacije.

U ovim okolnostima, u oktobru 2024. godine, Fondacija Armata je primila email od MPB-a, u kojem im je saopšteno da moraju da oslobode prostor. Kolektiv je poslao zahtev za podršku Ministarstvu kulture, omladine i sporta (MKRS), budući da ovo ministarstvo, prema Zakonu o umetnosti i kulturi, ima nadležnost da se koordiniše sa opštinama u vezi sa korišćenjem javnih prostora za kulturne i zajedničke aktivnosti. Kao odgovor, MKRS je formirao privremenu komisiju, sastavljenu od predstavnika Vlade i Fondacije, kako bi Armata ostala otvorena tokom ovog perioda, kao i da bi se rešile pravne nejasnoće koje sprečavaju dalju upotrebu prostora.

U Armati, ova nesigurnost utiče na mnoge druge aspekte koji na prvi pogled izgledaju nevidljivo. “Većinu vremena provodimo upravljajući hitnim situacijama, improvizujući rešenja za krov koji prokišnjava, održavajući prostor, prateći procedure i birokratiju za infrastrukturne probleme koje ne možemo sami da rešimo, i koordinišući se sa svim organizacijama i pojedincima koji koriste prostor, dok za dugoročno planiranje praktično ne ostaje vremena”, rekla je Maliqi.

Prostori poput Kino Armate i Termokissa funkcionišu kao nevladine organizacije i obezbeđuju finansijsku održivost putem donatora. Ali, kako objašnjava Dren Puka, izvršni direktor Kosovske fondacije za civilno društvo (KCSF), donatori oklevaju da ulažu u prostore sa nejasnim pravnim statusom, jer nedostatak dugoročnih garancija čini njihov rad rizičnim.

Kao rezultat toga, iako inicijative poput Termokissa i Kino Armate dokazuju da javna imovina može biti upravljana od strane zajednice, one ostaju finansijski i pravno neosnažene, jer njihov doprinos nije preveden u finansijsku korist za opštinu.

Zastale inicijative za izmene zakona

Tokom godina, KCSF je bio angažovan u praćenju načina na koji se tretiraju objekti javne imovine, kao i u zagovaranju da se one koriste u skladu sa potrebama zajednice. Ipak, njihove napore pratile su brojne poteškoće.

“Dosadašnja praksa i način na koji opštine tumače javnu imovinu pokazuju da je pre svega vide kao sredstvo za generisanje direktnih prihoda — kroz zakup, fabrike, biznise i sl. — bez ikakvog uvažavanja društvene vrednosti i javne koristi koju bi donelo korišćenje takvih prostora”, rekao je Puka, koji je godinama pratio brojne rasprave u Prištini u vezi sa smanjivanjem prostora za rad društvenih i kulturnih centara u okviru javne imovine.

Iz razgovora koje je vodio sa članovima radne grupe Skupštine za izradu novog zakona o korišćenju nepokretne imovine opštine, kao i sa zvaničnicima Ministarstva za upravljanje lokalnom samoupravom (MAPL) i predstavnicima opština, većina njih čak nije bila ni svesna da se javna imovina može dati na korišćenje zajednici.

“Potrebno je da postoji zakonska standardizacija procesa dodeljivanja javne imovine nevladinim organizacijama”, rekao je Puka, naglasivši da je ta nadležnost trenutno u potpunosti prepuštena diskreciji predsednika opština.

Iako opštine nemaju nadležnost da donose nove zakone, one nisu bez moći u izvršnom smislu. Svaki gradonačelnik i svaka skupština opštine imaju diskreciono pravo da dodeljuju javnu imovinu na korišćenje, kao i da usvajaju sekundarno zakonodavstvo na lokalnom nivou kojim bi se ova oblast detaljnije uredila. Međutim, pošto je ostvarivanje finansijske koristi čest prioritet lokalnih vlasti, ovakvo zakonodavstvo se i dalje ne donosi.

Nedostatak standardizacije procedura za davanje javne imovine na korišćenje problematizovala je i Državna kancelarija za reviziju (ZKA), najviši organ za ekonomsku i finansijsku kontrolu u zemlji, koja je 2025. godine objavila izveštaj o davanju opštinske imovine na korišćenje od strane Opštine Priština. Prema ZKA, Priština “nije uspela na adekvatan način da upravlja imovinom pod svojom administracijom”, jer potpuno nedostaje regulatorni okvir za dodeljivanje njene imovine na korišćenje. Izveštaj navodi izostanak registra imovine koja je data na korišćenje, pravilnika za kratkoročno korišćenje, kao i liste imovine planirane za dodelu.

Ove nalaze prate i problemi nepoštovanja zakona, kao i favorizovanje subjekata koji donose finansijsku korist. Jedan jasan primer je slučaj Centra za stručno obrazovanje “Don Bosko”, koji je prvi put dobio opštinski prostor 2001. godine na deset godina, zatim produženo 2012, da bi 2024. bio potpisan novi ugovor na 50 godina bez naknade, iako je “Don Bosko” registrovan kao NVO.

Ovakav postupak je u suprotnosti sa samim zakonom, koji dozvoljava korišćenje opštinske imovine NVO-ima najviše do 15 godina i samo radi javnog interesa. Iako je MAPL utvrdio da je ugovor nezakonit, Opština Priština ga je ipak potpisala, ignorišući institucionalno upozorenje.

Na centralnom nivou takođe se pokušalo pronaći rešenje za ove probleme. Vlada Kurti II je 2022. godine započela izradu nove politike o korišćenju nepokretne imovine opštine putem Koncept-dokumenta o davanju na korišćenje i razmeni opštinske imovine. Ovi dokumenti služe za identifikovanje problema, analiziranje opcija i definisanje smernica za buduće zakone ili strategije. Koncept-dokument je urađen uz doprinos organizacija civilnog društva, naročito onih iz oblasti kulture, i identifikovao je ključne probleme: neefikasno korišćenje opštinske imovine, nedostatak transparentnosti i nadzora, kao i zanemarivanje društvenih i kulturnih potreba u odnosu na ekonomske interese.

U martu 2023. Vlada je usvojila dokument i poverila njegovu primenu MAPL-u, koji ima ulogu da pripremi zakonski okvir za upravljanje javnom imovinom. Umesto da sledi plan iz dokumenta, MAPL je izradio novi nacrt zakona bez uključivanja organizacija koje su radile na koncept dokumentu. Ovo je izazvalo kritike civilnog društva, koje je optužilo ministarstvo za netransparentnost i održavanje postojećeg problematičnog sistema.

Ipak, nacrt zakona je usvojen od strane Vlade krajem 2023. godine, a u aprilu 2024. prošao je prvo čitanje u Skupštini. Puka objašnjava da je, nakon prvog čitanja, na zahtev KCSF-a, tadašnji predsednik Skupštine Glauk Konjufca povukao zakon iz procedure i zatražio formiranje radne grupe koja bi obradila komentare.

“Svi komentari su bili prihvaćeni, i kada je ostalo da se razmotre još samo poslednji, Skupština je raspuštena, radna grupa nije završila posao, pa je tako i zakon ostavljen za sledeći saziv”, rekao je Puka. Proces je i dalje u zastoju zbog parlamentarnih izbora održanih u februaru 2025. i odlaganja konstituisanja nove skupštine.

Sada, kada se čini da su novi parlamentarni izbori na pomolu i kada su lokalni izbori već održani, ostaje da se vidi kakav će pristup imati novi predsednici opština i nove skupštine opština, posebno u Prištini, prema pitanju korišćenja i zaštite javne imovine.

Praćenje njihovog rada biće ključno — posebno da bi se videlo kako će koristiti svoja ovlašćenja da unaprede pristup zajednice javnim prostorima; da li će imati jasne strategije pritiska za unapređenje postojećeg zakonodavstva, koje je do sada uglavnom favorizovalo biznise u odnosu na zajednice. Isti nivo praćenja biće potreban i prema poslanicima, od kojih se očekuje da definišu budući pravac zakonskog okvira za javnu imovinu na Kosovu.

Dok glasanje ostaje ključni proces za ostvarivanje institucionalne odgovornosti, građani treba jasno da artikulišu svoje zahteve za zajedničko korišćenje javne imovine i da se mobilišu kad god se ona dodeljuje isključivo radi privatne i finansijske koristi.